Entegre Atık Yönetiminde D & R Kodları (Teknik Rehber)

Kavramlar (Kısa)

• R Kodları (Recovery / Geri Kazanım): Atığın yakıt/enerji, hammadde veya malzeme olarak yeniden değerlendirilmesi.

• D Kodları (Disposal / Bertaraf): Atığın nihai olarak ortamdan uzaklaştırılması veya zararsız hâle getirilmesi.

• Atık hiyerarşisi: Önleme → Yeniden kullanım → Geri dönüşüm/geri kazanım (R) → Enerji geri kazanımı (R1) → Bertaraf (D).

R Kodları – Geri Kazanım İşlemleri (R1–R13)

• R1 – Yakıt/enerji amaçlı kullanım: Atığın başlıca yakıt olarak veya başka bir biçimde enerji üretimi için kullanılması.

• R2 – Çözücü geri kazanımı/yeniden işleme: Solventlerin rejenere edilmesi.

• R3 – Organik maddelerin geri kazanımı: (Solvent olmayan) organik maddelerin geri kazanımı/geri dönüşümü; kompost, biyometanizasyon dâhil.

• R4 – Metallerin/metal bileşiklerinin geri kazanımı.

• R5 – İnorganik maddelerin geri kazanımı: Cam, beton, tuğla, mineral fraksiyonlar vb.

• R6 – Asit/baz rejenerasyonu.

• R7 – Kirlilik kontrolünde kullanılan bileşenlerin geri kazanımı.

• R8 – Katalizörlerden bileşen geri kazanımı.

• R9 – Atık yağların yeniden rafinasyonu veya diğer yeniden kullanımları.

• R10 – Toprakta kullanım (yarar sağlayan arazi uygulaması): Tarımsal/ekolojik iyileştirme amaçlı.

• R11 – R1–R10’dan elde edilen atıkların tekrar kullanımı.

• R12 – R1–R11’e hazırlık amaçlı değişim/ön işlemler: Ayırma, demontaj, harmanlama (nihai işlem R’ye gider).

• R13 – R1–R12 öncesi depolama: (Kaynak sahasındaki geçici depolama hariç).

Not (R1): Kentsel atık yakma tesislerinde “R1 enerji verimliliği” kriteri vardır; eşik üstünde ise süreç R1 (geri kazanım), altında ise D10 (bertaraf) sayılabilir.

D Kodları – Bertaraf İşlemleri (D1–D15)

• D1 – Araziye düzenli depolama (landfill).

• D2 – Arazi üzerinde arıtım (land treatment): Sıvı/çamur atıkların toprakta biyolojik giderimi.

• D3 – Derin enjeksiyon: Yeraltı oluşumlarına enjeksiyon.

• D4 – Yüzey depolama: Havuz, lagün vb.

• D5 – Özel mühendislikli depolama: Hücre tipi, sızdırmaz sistemli düzenekler.

• D6 – Yüzey sularına deşarj (denizler/okyanuslar hariç).

• D7 – Deniz/okyanuslara deşarj veya deniz yatağına yerleştirme.

• D8 – Biyolojik arıtım (başka yerde tanımlı değil): Son ürün D1–D12 ile bertaraf edilir.

• D9 – Fiziko-kimyasal arıtım (başka yerde tanımlı değil): Nötralizasyon, çökeltim, kurutma vb.; son ürün D1–D12 ile bertaraf edilir.

• D10 – Karada yakma (incineration).

• D11 – Denizde yakma.

• D12 – Kalıcı depolama: Örn. maden ocağına kaplar içinde yerleştirme.

• D13 – Karıştırma/blending: D1–D12’ye hazırlık.

• D14 – Yeniden ambalajlama: D1–D12’ye hazırlık.

• D15 – D1–D14 öncesi depolama: (Kaynak sahasındaki geçici depolama hariç).

Uygulamada Seçim ve Belgeleme (Özet)

• R mı, D mi? Teknik fizibilite + mevzuat + çevresel etki + ekonomik analiz ile karar verilir. Mümkünse R önceliklidir.

• Analiz & Sınıflandırma: Kod (EWC/Ek-IV), tehlikelilik, fiziksel/kimyasal özellikler.

• İş akışı: Kaynağında ayır → Ön işlem (R12/D13/D14) → Nihai işlem (R1–R11 veya D1–D12).

• Belgeleme (TR): UATF/MoTAT (tehlikeli), taşıma lisansı, tesis lisansı, tartım/irsaliye, geri kazanım/bertaraf makbuzları, yıllık beyan.

Hızlı Örnek Eşleştirmeler

• Atık yağ (uygun kalite): R9 (yeniden rafinasyon) veya R1 (yakıt).

• Metal hurdaları: R4 (metal geri kazanım).

• Cam/seramik-inorganik fraksiyon: R5.

• Organik mutfak/çim atıkları: R3 (kompost) veya R10 (araziye yararlı uygulama).

• Kirli solvent karışımı: R2 (rejenerasyon) / mümkün değilse D10 (yakma).

• Stabilize edilip inertleşmiş çamur: D1/D5.